โดย รศ. ดร.วลัญชลี วัฒนาเจริญศิลป์ และ รศ. ดร.วิริยะ เตชะรุ่งโรจน์

 

 

กรุงเทพฯ เมือง ‘สองอารมณ์’

ถนนเจริญกรุงที่ตัดผ่านวัดเก่าแก่และคอนโดสูงระฟ้า เป็นภาพสะท้อนของความย้อนแย้งที่ทำให้กรุงเทพมหานคร (กรุงเทพฯ) ดึงดูดนักเดินทางจากทั่วโลกมายาวนาน หลายคนอธิบายเสน่ห์นี้กว้าง ๆ ว่า “ความเป็นไทยปนความโมเดิร์น” แต่คำอธิบายนี้ได้ถูกพิสูจน์อย่างเป็นระบบแล้วในงานวิจัยชิ้นหนึ่ง ซึ่งวิเคราะห์ภาพถ่ายที่นักท่องเที่ยวโพสต์บนเว็บไซต์ Flickr มากกว่า 295,000 ภาพ ระหว่างปี 2011–2020 โดยใช้เทคนิค Machine Learning จำแนกมุมมองจากภาพถ่ายออกเป็น 12 ประเภท

บทความนี้จึงขอพาผู้อ่านถอดรหัสว่า “ใครมองอะไร” พร้อมชวนสำรวจกรุงเทพฯ ในมุมที่ลึกกว่าภาพโปสการ์ดหรือหนังสือนำเที่ยว

 

กรอบคิด Tourist Gaze : มองเห็น-ตีความ-ส่งต่อ

โดยปกติ มุมมองของนักท่องเที่ยว (Tourist Gaze) ต่อสถานที่หนึ่ง มักได้รับอิทธิพลจากสื่อหลัก (เช่น หนังสือนำเที่ยวหรือสารคดี) ซึ่งทำหน้าที่มองแทนและกำหนดกรอบการรับรู้ ทำให้ “การมอง” ถูกจำกัดอยู่ที่สถานที่สำคัญซ้ำ ๆ จนเกิดเป็น “ภาพจำ” ที่กลายเป็นตัวแทนของสถานที่นั้นโดยอัตโนมัติ

ภาพจำของ “กรุงเทพฯ” ในสื่อกระแสหลักจึงมักปรากฏเป็นวัด พระบรมมหาราชวัง ตลาดน้ำ ฯลฯ ซึ่งสื่อถึงความ “Exotic” ร่วมกับแสงสีของยามค่ำคืนที่สะท้อนความ “Dynamic” ของเมือง แต่ในโลกยุคใหม่ที่การเดินทางข้ามทวีปทำได้ง่ายขึ้น สายตาของนักท่องเที่ยวยังคงมองกรุงเทพฯ แบบเดิมอยู่หรือไม่ นี่คือคำถามที่เราอยากรู้

 

Big Data บอกอะไร: 295,000 ภาพจากนักท่องเที่ยวทั่วโลก

คำตอบอยู่ในข้อมูลขนาดใหญ่จากภาพถ่ายมากกว่า 295,000 ภาพ ที่ชาวเน็ตโพสต์บนช่องทางฟลิกเกอร์ (Flickr) ระหว่างปี 2011-2020 ด้วยเทคนิค Latent Dirichlet Algorithm (LDA) เราได้มุมมองหลัก (Gazes) 12 แบบที่ผู้มาเยือนชาวตะวันตก (ทวีปอเมริกาเหนือและยุโรป) และชาวเอเชียมีต่อกรุงเทพฯ ได้แก่: น้ำ (Water) – แม่น้ำ คลอง, การตกแต่งในอาคาร (Interior), วัด (Temple), การเดินทางทางอากาศ (Air Travel), อาหาร (Food), ยานพาหนะ (Vehicle) – แท็กซี่ ตุ๊ก ๆ , ผู้คน (People), พืชพันธุ์ (Plant), ความบันเทิง (Entertainment), อาคาร (Building), ถนน (Street), และ งานเฉลิมฉลอง (Ceremony)

 

หากมองในเรื่องสัดส่วนของรูปแล้ว จะเห็นความต่างเด่นชัดระหว่างกลุ่มนักท่องเที่ยวสามภูมิภาค ดังนี้

เมื่อ ‘วัด’ ยังครองใจตะวันตก

ภาพถ่ายจากยุโรปและอเมริกาเหนือ (North America – NA) เกือบหนึ่งในสามเป็น “วัด” โดยเฉพาะวัดพระแก้ว วัดโพธิ์ และวัดอรุณ ภาพฮอตสปอตเชิงพื้นที่ (ด้านล่าง) ตอกย้ำว่านักท่องเที่ยวกลุ่มนี้ใช้เวลาส่วนใหญ่ใน “เกาะรัตนโกสินทร์” ​

เรามักเรียกสถานที่ที่เป็นจุดเรียกนักท่องเที่ยวเหล่านี้ว่า “Tourist bubbles” หรือพื้นที่ซึ่งคู่มือท่องเที่ยวกับสื่อโฆษณาตอกย้ำจนเกิดวงจรภาพจำ ทำให้ผู้มาเยือนถ่ายภาพเดิมซ้ำ ๆ ไปอย่างไม่รู้ตัว

แต่ถึงอย่างนั้น การวิเคราะห์ด้าน Spatial Analysis ทำให้เราเห็นว่า แม้แต่ในความเหมือน ก็ยังมีความต่าง

เราพบว่า แม้ว่าภาพจากนักท่องเที่ยวชาวยุโรปและอเมริกาเหนือจะเน้นการถ่ายภาพที่เกาะรัตนโกสินทร์ แต่ก็พบความหลากหลายของจุดถ่ายวัด

ชาวยุโรปขยายขอบเขตการมองไปยังวัดเล็ก ๆ ในชุมชนรอบนอกและกระจายเส้นการเดินทางออกไปมากกว่านักท่องเที่ยวจากอเมริกาเหนือ ในขณะที่กลุ่มหลัง “ยึดศูนย์” อยู่ในแหล่งแลนด์มาร์กหรือสถานที่ท่องเที่ยวหลัก ทำให้ประสบการณ์เป็น “ภาพจำ” ที่ง่ายกว่าชาวยุโรป ​

 

นอกจากนี้ เรายังเห็นมุมของนักเดินทางเอเชีย โดยนักท่องเที่ยวจากจีน ญี่ปุ่น เกาหลี และสิงคโปร์กลับโฟกัส “ชีวิตเมือง” ภาพถ่ายหนึ่งในห้าของพวกเขาคือภาพของโรงแรม ห้างสรรพสินค้า ร้านอาหาร คาเฟ่ดีไซน์ และสตรีตฟู้ด ซึ่งส่วนใหญ่ตั้งอยู่ในย่าน CBD และไม่ได้ให้ความสำคัญกับ “วัด” เท่าชาวตะวันตก

แม้วัดจะยังได้รับความสนใจจากนักท่องเที่ยวกลุ่มนี้ แต่ความคุ้นเคยทางวัฒนธรรม ทำให้นักท่องเที่ยวจากเอเชียให้ความสำคัญน้อยกว่านักท่องเที่ยวตะวันตก ขณะที่บรรยากาศเมืองและประสบการณ์บริโภคยังเป็นแรงดึงดูดหลัก

จากข้อมูลที่พบ เราจึงขอเสนอการออกแบบเส้นทางท่องเที่ยวที่ตรงกับความสนใจของนักท่องเที่ยวแต่ละกลุ่ม

นอกจากนี้ งานวิจัยชี้ให้เห็นว่า คนกรุงกับนักท่องเที่ยวแทบไม่ได้ใช้พื้นที่เดียวกัน หากกรุงเทพฯ ต้องการก้าวสู่เมือง Cosmopolitan อย่างแท้จริง ควรพัฒนาพื้นที่สาธารณะที่ทั้งชาวเมืองอยากใช้งาน และนักท่องเที่ยวเข้าถึงได้ เช่น สวนลอยฟ้าเจ้าพระยา ศาลาเฉลิมกรุง หรือคลองโอ่งอ่างเฟส 2 เพื่อให้เกิด “พื้นที่กลาง” ที่หลอมรวมความหลากหลาย และตอบโจทย์ทั้งการใช้ชีวิตประจำวันและประสบการณ์ท่องเที่ยวที่น่าประทับใจ

ใช้บิ๊กดาต้านำทางการตลาด

ภาพถ่ายหลายแสนใบยืนยันว่า กรุงเทพฯ คือเวทีที่ “อัตลักษณ์ไทยดั้งเดิม” และ “ความเป็นเมืองสมัยใหม่” ถักทอกันตลอดเวลา สายตาจากตะวันตกยังคงโหยหา ‘ภาพคลาสสิก’ ในขณะที่เพื่อนบ้านเอเชียสนใจชีวิตเมืองปัจจุบันและความร่วมสมัย

การทำความเข้าใจความหลากหลายของ “วิธีมอง” ไม่เพียงช่วยให้เราออกแบบประสบการณ์ท่องเที่ยวตอบโจทย์เฉพาะกลุ่มได้ดีขึ้น แต่ยังเป็นกุญแจสำคัญสู่การสร้างความสัมพันธ์แบบ “มนุษย์กับมนุษย์” บนเส้นทางสายเดียวกัน—เพื่อให้ทุกคนเห็นคุณค่าของเมืองเดียวกันในมิติต่างกันอย่างเท่าเทียม 

Big Data จึงไม่ใช่แค่เครื่องมือทางการตลาด แต่คือทรัพยากรสำคัญของปัจจุบันและอนาคต ในการออกแบบการท่องเที่ยวที่ช่วยให้มองเห็นภาพใหญ่ของเมือง และเพื่อให้เกิดความเข้าใจในระดับผู้คน 

 

 

*อ้างอิงหลัก: Wattanacharoensil W., Taecharungroj V., & Mathayomchan B. (2022). Tourist gaze upon Bangkok: where exotism & modernism collide. Current Issues in Tourism. DOI 10.1080/13683500.2022.2087605 ​